ISPARTA’DA İLK MODERN YAŞAMIN BAŞLAMASI
Şimdiki Isparta Belediye Başkanı Şükrü Başdeğirmen’ in büyük büyük dedeleri, amcaları Dere mahallesinde bulunan 13 su değirmenin yönetici, bazılarının sahibidir.
Dere Un, buğday (zahire) ağası Başağa (Başdeğirmen) Uzun İbrahim (iki mevsim geçerli olmak üzere) buğday un öğütenlerden on kile üzerinde un öğütenlerden beş okka gönüllü buğday, arpa alınması kararı verir. Dere Mahalle ağalığı kontrolünde yardımlar ticari Bezirgân yolu üzerinde yapılan Andon mescidine aktarılır. (Isparta Sancağı Mevlevihane son Dedesi Ali Dede Efendi’nin “Defteriye” adlı notlarından, defterinden.)
1870’ lerde Isparta’mıza anneden İngiliz kökenli, Osmanlı paşası İngiliz Sait Paşa lakaplı Mutasarrıf Valisi olarak atanır. (Isparta –Burdur aynı yönetimdedir)
İğneden ipliğe her şey çağdaş, gelişmişlik çizgisine girer. Tarımdan hayvancılığa, dini hoşgörüden yeni anlamda okullaşmaya kadar her şey kısa zamanda değişikliğe uğrar Isparta ve Burdur’da.
Paşa vali İstanbul Osmanlı sarayında görevli eğitimci, Ermeni kökenli arkadaşı Andon Tıngır Yaver paşanın idari yönetim tavsiyelerini alır.
Isparta - Burdur Sakalassos ile Andık (Dere Mah.) Bezirgân bölgesi yolu çok yoğun Yahudi, Rum, Ermeni tüccarların ticari yoludur. Isparta valisi İngiliz Sait paşa Isparta ve Burdur’daki Rum, Ermeni (Acem) Müslüman cemaatler arasında hoşgörülü bir barışın temellerini atar.
Burdur Hacılar bölgesinde çok dönümlü üzüm bağları Isparta Metropolitliğine (Paşpapazlık) aittir. Bir yıl atlamalı üzüm ve ürünlerinden elde edilen gelirle Sakalassos-Isparta Andık Deresi ticari yol üzerine bir yolcu ve bezirgân tüccarlar için Bezirgân mescidi ile yanına Andon Bezirgân mini kilisesini açar. Ayrıca Isparta’ya bir yıllığına sürgüne gönderilen önceki Genelkurmay ve Saltanat Başbakanı Hüseyin Avni Paşa öz kaynaklarından Andon mescidi için bir kese altın bağışlar.
Eğitimci Osmanlı paşası Ermeni kökenli Tıngır Yaver Paşa mescit ve kilisenin yapımı için büyük yardımlarından, kilisenin ismi Andon kilisesi Mescidin ismi de Bezirgân adını alır. Isparta-Burdur Vali Mutasarrıf İngiliz Sait Paşa Cuma günü Müslim Bezirgân mescidinin açılışında cumasını kılar. Bir gün aradan sonra Andon mini kilisesinin açılışını Pazar günü yapar. Kilisedeki ilk vaazı dinler.
***
Eğirdir gölü balıklarının yavrulama dönemlerinde kırk gün göl içinde balık tutulmasının yasaklanması için Göl Ağalarından Eğirdir Kale Mahallesinden Bestilcioğlu (Besteloğlu) Salih Ağa ile Nis adalı Zilleoğlu Ahmed’ emirname gönderilir.
***
Isparta-Burdur valisi İngiliz Said Paşa tütün kontrolörü, ziraatçı ve veteriner olan Fransız asıllı M. Mil ‘i Isparta’mıza getirtir. Kız sanat okullarında kurulan halı-kilim tezgâhları daha da modernleştirir. Dışsatım için kaliteli ürünler elde edilmeye başlanır. Alaca bez ve elbiselik kumaşlar sayısı üç olan mahallelerde açılan sanat kız okullarında geliştirilen küçücük dokuma tezgâhlarında Yörük-Türkmen kızları ile Rum ve Ermeni (Acemi) kızları başarı gösterirler. Kumaş, halı, kilimler dış satımda Isparta ve Burdur’un dış dünyada ismi duyulur.
Burdur halkının isteği üzerine Vali İngiliz Sait paşa Makedonya’dan verimli süt ve et veren inek ve boğalar getirterek hayvancılıkta Isparta- Burdur modern hayvancılığa adımını atar.
Isparta sancağı Maliye Muhasebe Başkâtibi Müftüzade İsmail Efendi alışışmış (eski)gül yetiştiriciliği, gülyağı üretimi için Vali İngiliz Sait paşanın desteğiyle Bursa’dan getirilen gül aşı fidanlarıyla güçlülükte de Isparta sancağı modernliğe geçer. Diğer tarımsal alanlarda da makineli tarıma başlanır.
***
Isparta mahallelerinde bulunan bazı aileler ile Burdur ‘un Rum mahallesinde bulunan birkaç aile Kaşmir Frenk kumaşları üretmek için Paşa validen tezgâh desteği isterler. Burdur’ daki Hristiyan Mahallesi ile Isparta’daki Rum ve Ermeni mahallelerinde bulunan Gayrımüslim Osmanlı vatandaşlarının tezgâh istekleri yerine getirilir. Eğe adalarından yoğun Kaşmir ve Frenk kumaşı isteklilerin renk desen seçimlerine uygun yüzlerce arşın kumaş üretilir.
Isparta Valisi Sait Paşa Rüştiye (Ortaokul) okulunun yeni anlayışla iyileştirir. Mahalle imamlarının mahallelerde asırlık görev anlayışlarını süreli hatalarından dolayı kaldırır. İlk defa Isparta Dere Mahallesinde imamların mahalle sorumlu olması görevlerini iptal eder. Yerine mahallelinin kendi seçtiği (bugünkü gibi) muhtarlık sistemini ortaya koyar.
Vali paşa Isparta da bir yıllığına sürgünde bulunan Osmanlı Paşası Gelendost’ lu Hüseyin Avni paşa ile birlikte yeniden Osmanlı Bankası Şubesini açtırır.
Öteden beri Şer’i mahkemelerin hatalı kararları çoğalınca halkın şikayetleri uzun süredir vardır. Bunun üzerine medeni anlamda yeni usullere uygun mahkemelerin açılması için teşebbüse geçer. Bazı suç ile idari davalar yeni anlayışlı mahkemelere aktarılır. Şer’ i mahkemelerin etki alanını azalttığı için Vali İngiliz Sait paşayı Osmanlı idare merkezi İstanbul’ a şikâyete giden Medrese hocalarının eli boş döner. Araştırma: Bayram AYGÜN 2025 –Isparta