Osmanlı Isparta’sının Ticari Satış Mankenleri...
Bayram AYGÜN
Isparta’mızdaki milli mallarımızın, üretim ürünlerimizin mutlaka dış satım marifetiyle Isparta ekonomisinin canlılığını bir düzeyde tutma düşüncesi Ispartalıların ana düşüncesiydi. Zamanı Osmanlı Isparta’ sının 1881 Atatürk’ ün Selanik’te doğduğu yıllardan bahsediyorum..
Isparta halkı kendi arasında olduğu gibi Ispartalı Gayrimüslim insanlarımız arasında da sıcak bir samimiyet olduğunu, Isparta Rum torunlarının dedelerinin tuttukları günlüklerden anlamaktayım. Osmanlı kaynaklarında ayrıntılı bilgileri bulamıyoruz.
Osmanlı Isparta’ sının varlıklı Acemleri (Ermenileri) bütün güçleriyle Isparta ticaretinin, sanayisinin, tarımının gelişmesi düşüncesindelerdi. Isparta Rum ve Ermenileri’ nin bir Osmanlı’nın Isparta’ lı milliyetçisi olduklarını söylemek abartı olmaz düşüncesindeyim.
Varlıklı tüccar Isparta Acemleri (Ermeni) Agop ve Ohannes ağalar İzmir-Isparta arasında ticaret yaparlar. Isparta’ nın mallarını alır, satarlar.. Kutsal günlerinde de Isparta’ daki bazı cami ve çeşmelerin, kız, erkek okullarının, kiliselerin ihtiyaçlarını da her zaman görürler..
Isparta’lı kardeşler İzmir’ de Ermeni mahallesinde Isparta mallarının satışıyla ilgili mağaza açarlar. İzmir Parmakkapı semtindeki mağaza kapısında: “Ispartalı Biraderler Manifaturacısı” tabelesiyle tanınırlar.. (A. Nuri Erçetin: ”Bir Zamanlar Isparta” )
İzmir ve Adalar acentesi, Avrupa halıları ile fes fabrikasının şubesidir. Bankerlik de yap maktadırlar. İzmrli tüccarlar Ohannes kardeşlerin mağazasından Isparta malları almak isterler. Ancak önce bu malların üretildiği bölgeyi gezmek,bilmek isterler. Ohannes kardeşlerle birlikte ”Komersiyal Yuniyon” adlı şirket sorumluları 1881’in Nisan’ında Isparta’ ya mal almak, malların dokundukları bölgeyi, dokuma tezgahlarını tamık için Isparta’ ya gelirler.
Tüccar misafirler için tüm Isparta ayaktadır. İğneci, Kurtuluş mahallesindeki Acem Han (Isparta Ermeni Han’ı) önünde Keçiler kesilir, fakire fukara, dokuma tezgahları sahipleri ile birlikte İzmir’li tüccarlar yemek verilir. Tunus’ta Fransızlara karşı,, Mısır da İngiliz’e karşı savaş veren Osmanlı askerleri için, şehitler için dualar edilir.. İlk etapta İzmir’ li tüccarlar Isparta ve civarında evlerde bulunan dokuma tezgâhlarında dokunan “Çakşır’lık Çuha kumaşı bin arşın almak isterler. “Çakşır çuhadan erkek pantolonudur.
Isparta dokuma işi Çuha kumaşından Çakşır erken pantolonlukların erkeklerde giyilince nasıl durduğunu misafirlere göstermek için Isparta (Vali) Mutasarrıf Ahmet Cevdet Bey, Handan Zade Hafız Mehmet İzzet Efendi, Süldürzade Dede Hacı Rahmi Ağa, (Petrol Ofisi ana bayisi Atilla Süldür Bey’ in dedeleri..) Merkez Zabıta amiri İrfan Efendi,( İrfan Mescidi hayırseveri, Belediye Başkanı Çallızade Hacı Mehmet Efendi, Ticaret Reisi Hacı Ahmet Ağa, Yılanlızade Abdullah Bey, Alaybeyzade Hacı Ali efendi, Meclisi İdare üyesi Hamamcızade İbrahim Bey ( İnşaatçı Osman Hamamcı Oğlu’ nun dedeleri), Miski zade Hüseyin Ağalarcı, Dere mahalleli Unağası Hacı Hüseyin Ağa, (ITSO Başkanı Şükrü Başdeğirmen’in dedeleri, Şeyh Ali Zade Hacı Osman Ağa, Hacı Emin Zade Ahmet efendi, Ispartalı Emreli Rum tüccar lardan Hacı Teodoros Hacıoğlu, Rum asıllı Avukat Niko Temelidis, Ispartalı Tüccar Ermenilerinden Baba Kirkor efendi,.. gibi Isparta’nın önemli yönetici, tüccarları Isparta dokuma işi Çuha’ dan el dikişli Çakşır (E. pantolonu) giyerek belki de Osmanlı’nın ilk mankenleri oldular.
Vali bey dahil, hepsinin kıyafetini satır satırına not ederek; tasvir eden Isparta Rum’u Dede gavrili Sabuncuoğlu’ nun torunu Kesten Gavrilos Sapuncakis’ e çok teşekkür ederim.
Acem Han’ın önüne genişçe bir alana Isparta halıları serili olduğu halde yukarıda adları geçen Isparta’nın ileri gelenleri bağdaş kurup, tam tamına iki ezan vakti hiç kıpırdamadan oturup giysilerini İzmir’ den gelen misafirlerine gösteriyorlardı..
Dizlere kadar kısa tutulan Gönen, Keçiborlu Kozluca , Atabey, Eğirdir Nis adası işi Çakşır pantalonlar giyilmiş, hepsi ayrı renkte, tonda.. El dikişi ile güzel görüntülü Çakşır-Çuha pantolonların bel kısımları uçkurla sabitleştirilip; hareket kabiliyeti düşünülmüş. Çakşır pantolonların bazıları diz kapağından aşağısı, bacağı saracak şekilde daraltılmış.
Mutasarrıf Vali’ nin Çakşır’ının boyu dizde bitirmiş. Dönemin bir nevi kısa pantolonları olan diz çakşırlarının, İzmir’in de 1880’ li yıllarda Isparta Sancağı olarak mağazalarda aranır olur.
Diğer Isparta büyüklerinin sergilediği çakşırlar ise; baldırları kapatmak amacıyla tozlukla veya ucuna mest dikilerek giyilecek şekilde tasarlanmış. Rum ve Ermeni Ispartalı tüccarların üzerlerinde Atabey işi deve tüyü, beyaz dokuma çakşır pantolonlar İzmir ’den gelen tüccar ların gözlerini kamaştırmıştı.
Süldürzade’nin, Başağa’nın, Şeyh Ali Zade Hacı Osman Ağanın çakşırları Keçiborlu Kozluca da dokunmuştu. Söz yerinde ise Çakşır Isparta işi dokuma çuhaları giyen devlet ve ticari zevatın üstlerinde ise yakasız, çizgili Ağlasun işi gömlekler vardı. Rum ve Ermeni tüccarların gömlekleri farklıydı. Şalvarları ya da çakşırlarının içlerine sokulmuş, “dolama” adı verilen kuşakları vardı. Kuşaklarının içinden bir gösteriş gibi para kedelerinin bağcıkları bir püskül gibi aşağıya sarkmıştı.
Tüm gönüllü gösterim yapan devlet yöneticilerimiz ve Ispartalı tüccarlarımız boyun çevresine ince hakim yaka geçirilmiş “V” yaka formu çuha pantolonların şıklığını bütünlüyordu.
İzmir’ den gelen Isparta dokuma işi çakşırlık (pantolonluk) kumaşların tamamı satın alındı. Süldürzadelerin Kuleönün’ deki Han’larının serin zahire depolarının bir köşesinde askerlerimiz için yedek çakşılık (pantolonluk) kumaşların da yarısı Mutasarrıf Vali’nin önerisiyle satın alındı. Artık 1882’nin Isparta Ticaret, Sanayi ve Ziraat meslisinin satım defterlerinde tam tamına yedi yüz kulaç beş yüz metreyi geçen çakşırlık, Isparta sancağı ahalisinin evlerinde aynı kalitede çuhalar (çuhalar pazarlanmış. Isparta’mızın 1882’nin son aylarına doğru insanlarımızın yüzü daha da gülüyordu.