- BÖLÜM - 19
ISPARTA EKONOMİSİNDE HALICILIK
Isparta’ya halıcılık Uşak, Bergama, Demirci, Kula, Ladik, Karaman ve Kırşehir’den sonra gelmiş dokuma kültürüdür. Ne var ki aradan geçen yıllar Isparta halıcılığını kendine has motifleri ve özellikleri ile ön plana çıkardı ve yöre halkı bu nedenle bir hayli para kazandı. Ekonomik getirisinin yüksek olduğu dönemlerde Halıcılık Isparta’da hızla gelişti ve yediden yetmişe herkes halıcılıkla uğraşmaya başladı.
1890 yıllarda Ispartalı Babanzâde Mustafa ve Erteli Mehmet Efendi’nin kurdukları halı şirketleri yörede halıcılığın alım satımında büyük kolaylıklar sağladı. Ancak bu iki şirket daha sonraları iyi yönetilemediğinden dolayı batmış olmasına rağmen hazır parayı gören halk dokuma halı işine dört elle sarıldı ve hemen hemen her evde dokuma tezgâhları kuruldu.
Evlerden gece gündüz sokağa taşan kirkit sesleri sokağın sessizliğini yırtmaya yetti. Ev hanımları, özellikle gelinlik çağına gelen genç kızlar gecenin nasıl geçtiğini bilmeden sabahın ilk ışıklarına ulaştı. Dokuma işine erkeler de karışarak onlar da dokuma tezgâhın başına geçti. Böylece top yekun bir şekilde halıcılık Isparta’yı işgal etti.
El emeği göz nuru ile dokunan halılar kısa zamanda tüm Türkiye’ye yayıldı ve Isparta halıları aranılan ev eşyası durumuna geldi. 1924’te küçük bir iplik fabrikası kuruldu ve fabrika 1928’de üretime başladı(1). Adını ülkeye duyuran fabrika yanında bir de boyahane kurarak işi genişletti. Ardından battaniye üretimine geçen fabrika daha sonra halı üretmeye başladı. Halılar 6 Mart 1930’da Isparta’ya gelen Atatürk’ün de dikkatini çekti ve Isparta’da bir büyük bir halı fabrikasının kurulmasını önerdi. Ulu önderin önerisini dikkate alan Ispartalı 1933’te halı üretimine başladı. Örgütlenme ile 1938 yılında “Isparta Sümer Halı Anonim Şirketi” kuruldu. Ancak 2. Dünya Savaşı’nın yıkıcı rüzgârları Türkiye’yi de vurduğundan halı fabrikası zora düştü. Fabrika 1943’te Sümerbank’a devredilerek olaya devlet el koydu. Şirket, 1989 yılında “Isparta Sümerbank Halı Fabrikası” olarak hizmet verdi. Fakat günden güne zayıflayan fabrika 2008’de kapandı (2).
Isparta halıları genelde göbekli, köşe göbek, Deban ve yollukları ile çok tutuldu. Bir ara Kaymakkapı’da kurulan halı pazarı daha sonra yapılan yeni binasına taşındı. Isparta’nın köy ve kasabalarından otobüslerle gelen halılarla merkezde üretilen halılar burada pazarlanmaya başladı.
Halıcılığın baş döndürücü bir şekilde ekonomideki yerini alması ile halı ipliği ve halı ipliği boyacılığı da buna paralel olarak gelişti. Kök boyanın yanında hiçbir zaman solmayan krom boyalar Isparta halılarının tanınmasında ve satılmasında en büyük rolü oynadı.
Ne var ki bugün itibariyle Isparta’da halıcılık hemen hemen yok gibi. Birkaç evde dokuma tezgâhları çalışıyorsa da bunlar eskisi gibi canlı pazar oluşturmuyor. Aslında Türkiye’nin her yerinde dokuma tezgâhları evlerden kalkmış durumda. Çünkü halı fabrikalarının kurulması el sanatı üretimine büyük darbe vurdu ve makine halıcılığı öne çıktı. Bir zamanların iş kapısı olan Sümerbank Halı Fabrikası 2008’de kapanıp yerini şehir hastahanelerine bırakınca Isparta’da halıcılık eski kapasitesini yitirdi. Böylece bir kez daha el sanatı, makineye yenilmiş oldu.
Isparta halkı eskiden ya okur ya dokurdu. Şimdi dokuma işi bitti, iş okumaya kaldı; bir de gülcülük, elmacılık ve lavantacılık…
- (1) Sümer Şenol, Isparta’nın El Kitabı, sh, 120. Sümer Halı 1924’te kuruldu.1928’de üretimde bulundu.1930’da Atatürk’ün Isparta’ya gelmesi ile güç ve hız kazandı. Eylül 1977’de özelleşmesi gerekirken 25.02.1998 gün ve 98/10720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile İktisadi Devlet Teşekkülü haline getirildi ve Sümer Halı adını aldı.
- (2) Önder Küçükerman, İzmir Limanı ve Isparta halıcılığı,Sümerbank Yayınları
- İlhan ŞİMŞEK