EĞİRDİR VE KOVADA GÖLLERİNİ KURTARACAK DEV PROJE...
Doğa Koruma ve Milli Parklar VI. Bölge Müdürlüğü Isparta Şube Müdürlüğü sorumluluk alanlarından olan Kovada Gölü Milli Parkı içerisinde bulunan Kovada Gölü’nün koruma kullanma dengesi içerisinde sürdürülebilir yönetimini sağlamak, ilerde karşılaşılabilecek kirlilik ve ötrafikasyon riskinin analizini yaparak alınabilecek önlemleri şimdiden almak amacıyla Süleyman Demirel Üniversitesi ilgili bölümlerinin de işbirliğiyle konusunda uzman akademisyenlerin katılımıyla bir çalıştay düzenlendi.
Kovada Gölü Milli Parkı Ziyaret Tanıtım Merkezi toplantı salonunda gerçekleştirilen Çalıştaya Eğirdir Kaymakam V. Ömer Faruk Çelik, Eğirdir Belediye Başkanı Ömer Şengöl, Eğirdir İlçe Jandarma Komutanı Jandarma Yüzbaşı Erhan Arslan, Doğa Koruma ve Milli Parklar 6. Bölge Müdürü Adnan Yılmaztürk, Isparta Orman Bölge Müdürü Mustafa Değirmenci, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dekanı V. Prof. Dr. Serdar Carus, Süleyman Demirel Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Doç. Dr. Mehmet Beyhan, İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Eğirdir Su Ürünleri Araştırma İstasyonu Müdürü Şakir Çınar ve akademisyenler başta olmak üzere ilgili kamu kurum ve kuruluş temsilcileri ve konu hakkındaki uzmanlar, STK, ilgili köy muhtarları, basın mensupları ile birlikte geniş bir katılımcı hazır bulundu.
SDÜ Eğirdir Meslek Yüksek Okulu Turizm ve Otel İşletmeciliği Programı Okutman Çetin Meydan, çalıştayda yaptığı sunumda Kovada Gölü Milli Parkı nasıl kurtulur? Sorusuna “Eğirdir Gölü Havzası Kuşaklama Projesinin gerçekleştirilmesiyle” şeklinde cevap verdi. Meydan, konuşmasına “Öncelikle tüm katılımcıları selamlıyorum, KUWA ülkesine hoşgeldiniz, Kovada’nın orijinali KUWADA’dır ve Hititlerin akraba boyu olan Luwi dilinden gelmekte olup KUVA isimli tanrıçaya tapanların ülkesi demektir. Prof. Dr. Bilge UMAR’dan aktarmış bulunuyorum bu bilgiyi.” diyerek başladı.
Meydan, Eğirdir Gölü Havzası Kuşaklama Projesi ile ilgili şu bilgileri verdi:
“Çalışmamız içerisinde Kovada Gölü’nün Kurtuluşunun öncelikle Eğirdir Gölü havzasında yapılacak olan kanalizasyon sistemleri inşaası ve katı atık yönetimine vurgu yapılmaktadır. Eğirdir Gölü havzasında 82 yerleşim biriminin direkt ve dolaylı olarak gölü olumsuz etkilediği bilinmektedir. Bu noktada Çevre Mühendisi Fatih SERTER ile bağlantı kurarak ve yaklaşık bir sene ön hazırlık yaparak, Isparta Kamu yönetimi ile bir araya gelerek bu çalışmaya imza atılmıştır.
Proje 4 aşamadan oluşmaktadır.
1. Eğirdir Gölü’nün etrafındaki yerleşimlerin kanalizasyon atıklarının tek bir noktada toplanarak arıtılması
2. Arıtılmış suyun Kovada Santrallerine verilerek 12 ay elektrik üretimi
3. Santrallerden çıkan suyun Aşağı Gökdere Köyü’nden itibaren Antalya Bölgesinde tarımsal sulamada kullanılması
4. “Kanal Eğirdir Turizm Projesi” Kovada Kanalının Turizme açılması
Eğirdir Gölü ve Kovada Gölü’nün atık sulardan kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için EVSEL, ENDÜSTRİYEL VE KATI ATIK DEPONİ SAHASI SIZINTI SUYU kirlilik yüklerinin tamamının tek bir noktada kontrol altına alınması işi kapsamında:
Yalvaç-Gelendost şeridinden bir hat ve diğer tarafta Hoyran tarafında başlayan ve Uluborlu, Senirkent Merkezlerinin de ana hatta bağlandığı Eğirdir Kovada Kanalı boyunca bir kanalizasyon kolektör hattı ile ANA KUŞAKLAMA Hattı Yapımı, İki güzargah üzerindeki 82 yerleşim birimlerinin kanalizasyon şebekelerinin bu hatlara bağlanarak (Kanalizasyon şebekesi olmayan yerler için Hâlihazır haritaları ve metrajın çıkarılması),
Terfi Merkezi Gerektiren elektrik götürmenin zor, imkânsız ya da çok maliyetli olduğu yerlerde atık su su pompalama sistemleri için fotovoltaik hücreler ile elektrik enerjisi üreten Güneş Panelleri Sistemi tasarımı yapılması, KOLEKTÖR’ün Eğirdir kanalizasyonu ile birleştirilerek Kovada Vadisi'nde belirlenecek noktada Kovada bölgesindeki köylerin kanalizasyon şebekelerinin de bu hatta bağlanması,
Kovada Bölgesi'nde belirlenecek proje süresi kapsamında 200.000 Eşdeğer Nüfus kapasiteli Merkezi İleri Biyolojik arıtma tesisi yapılması, Arıtılmış suyun Kovada HES’e elektrik üretimi için verilmesi, alt bölgede HES’ten çıkan suyun sulama da kullanılması, ayrıca arıtma tesisinden çıkan stabilize arıtma çamurunun iyileştirilerek tarımda kullanılmasını, Kanalizasyon projelerinin ve arıtma tesisi projesinin gerçekleşmesi durumunda bile projenin hayata geçmesine kadar Bölgede bulunan Eğirdir ve Yalvaç Atıksu Arıtma Tesislerinin ve 13 Adet Doğal Arıtma tesisi eksikliklerinin yerine getirilmesi ve verimli bir şekilde işletilmesi için gerekli teknik desteğin verilmesi ile; Bunun için gerekli hâlihazır şeritvari haritaların yapılması, mevcut jeolojik / jeoteknik etütlerden yararlanılarak yaklaşık maliyetlerin belirlenmesi işini de kapsayan etüt raporu hazırlanması işidir.
EĞİRDİR Gölü Kirlilik Kaynakları
Evsel atık su deşarjları (Uluborlu, Senirkent, Yalvaç, Eğirdir, Gelendost İlçeleri ve Bağlı Yerleşimler), Endüstriyel atık su deşarjları (Yalvaç Deri, Küçük Sanayi Siteleri, vb.), Düzensiz Çöp Deponi Alanı Sızıntı Suları, Tarımsal/Hayvancılık Faaliyetlerden kaynaklı kirleticiler, Eğirdir Gölü çevresinde Göl çevresinde bulunan ve arıtılmadan deşarj edilen evsel, endüstriyel, katı atık deponi sahaları süzüntü suları, tarımsal/hayvansal atık sular gölü besleyen Pupa Çayı, Yalvaç (Akçay), Gelendost Kanalı ile Eğirdir Gölüne ulaşmaktadır.
Havzada bulunan ve faaliyetini sürdürmesine izin verilen sanayi kuruluşları (OSB, küçük sanayi siteleri ve tekil sanayiler ve/veya endüstriler) oluşturdukları kirlilik ile gölü tehdit etmektedirler.
Eğirdir Gölü havzasında bulunan endüstrilerin en önemli ve çevre açısından risk oluşturanlarının başında deri işleme ve gül yağı üretimi gelmektedir.
Eğirdir Gölü’ne akarsular aracılığı ile ulaşan atık sular; Fiziksel, Kimyasal, Biyolojik olarak;
Askıda Katı Madde (AKM), Toplam Fosfat (TP), Toplam Azot (TN), Amonyum Azotu, Toplam Organik Karbon (TOK), Renk, BOİ, KOİ, Bakteriyolojik Parametreler ve Ağır Metaller açısından kirliliğe sebep olmaktadır.
PROJE KAPSAMI NÜFUS VE ATIKSU MİKTARLARI
Proje Kapsamı: Kanalizasyon hattından ve arıtma tesisinden yararlanacak 2013 yılı sonu toplam nüfus 116.871 kişidir ve Eğirdir ve Kovada Gölüne karışan toplam 23.321 m3/gün atık suyun arıtılmasıdır.
(Nüfuslar TUİK 2013 verileri)
En az 50 yıllık projeksiyon kapsamında havza nüfusu 200.758 kişi ve oluşacak evsel, endüstriyel atık su miktarı da 39.434 m3/gün olarak hesaplanmıştır.
(İller Bankası Nüfus Artış oranı hesaplarına göre)
ATIKSU MİKTARLARI
Kirlilik yüklerinin hesaplaması ile ilgili olarak 20, 30 ve 50 yıllık nüfus projeksiyonları yapılacak ve bu projeksiyonlara bağlı olarak gelecekteki kirlilik yükleri hesaplanacaktır.
Atık su debisi hesabında birim kişi atık su debisi, birim kişi endüstriyel kirlilik debisi ile sızıntı suyu birim debileri de hesaba katılarak hesaplama ve arıtma tesisi kapasitesi ve tipi belirlenmiştir.
Eğirdir Atıksu Arıtma Tesisi ve Atıksu Oluşumu
Eğirdir İlçesi’nde bulunan biyolojik atıksu arıtma tesisi Evsel atıksular ile birlikte 26 işletmenin atıksuyu tesise verilmekte olup tesisin debisi 5.444 m3/gün’dür. Meyve Suyu fabrikalardan gelen atıksuyun arıtma tesisine geldiği dönemlerde tesisin kapasitesi yeterli gelmemektedir. Bu 4 ayda Meyve Suyu fabrikalardan 2.500 m3/gün atıksu oluştuğu hesaplanmıştır.
Atıksu arıtma tesisinin deşarjı Kovada Gölüne yapılmaktadır.
Gökçehöyük Gül yağı Tesisi yılın 4 ayı, yani sezonluk çalışmakta olup Tesiste üretilen atık su miktarı yaklaşık olarak 100 m3/yıl’dır. Sızdırmaz depolarda atık su biriktirildiği fakat atık suyun nihai noktası Eğirdir Gölüdür. Gökçehöyük’te merkezi foseptik sistemi vardır.
Yalvaç Atıksu Arıtma Tesisi
Yalvaç İlçesi’nde bulunan 2007 yılında işletmeye alın evsel atıksu arıtma tesisi kapasitesi 5000 m3/gün olup arıtma tesisi eşdeğer nüfusu 20.853 kişidir. Yalvaç evsel atıksu arıtma tesisinden çıkan arıtılmış sular Yağcılar Köyü’nden geçen dereyle (Akçay) Eğirdir Gölüne taşınmaktadır.
Yalvaç Deri OSB
Yalvaç Deri Sanayi içerisinde faaliyette bulunan deri işletmelerden çıkan atıksular mevcut durumda arıtılmadan deşarj edilmektedir. Arıtılmadan deşarj edilen atıksular Eğirdir Gölüne Yalvaç çayı ile ulaşmaktadır.
Yalvaç Dericilerde mevcut durumda 44 işletme çalışmaktadır. 50.000 adet/ay küçükbaş, 1.334 adet/ay büyükbaş deri üretimi yapılmaktadır.
YEDİ RENKLİ GÖL HAVZADA BULUNAN ARITMA TESİSLERİ
Havza genelindeki Eğirdir ve Yalvaç Merkezde Evsel nitelikli Biyolojik arıtma tesisleri yanında
Eğirdir; Beydere-Çayköy-Ağılköy-Sorkuncak’ta; Uluborlu; İleydağı’nda; Gelendost; Afşar, Madenli, Köke; Yalvaç; Aşağıtırtar-Yukarıtırtar-Aşağıkaşıkara-Ayvalı;
Senirkent; Garip yerleşim yerlerinde olmak üzere 13 Adet Doğal Atıksu Arıtma Tesisleri Mevcuttur. Kanalizasyon projelerinin ve arıtma tesisi projesinin gerçekleşmesi durumunda bile projenin hayata geçmesine kadar bu arıtma tesisi eksikliklerinin yerine getirilmesi ve verimli bir şekilde işletilmesi gerekmektedir.
TARIMSAL KİRLİLİK RAPORU
Eğirdir Gölü Havzası’nda tarımsal faaliyetler yoğun olarak yapılmaktadır. Bu faaliyetlerden kaynaklanan azot ve fosfor havzadaki yüzey ve yeraltı suyu için önemli bir kirlilik potansiyeli oluşturmaktadır.
Eğirdir Gölü Havzası’nda Eğirdir ve Kovada Gölü çevresinde meyve yetiştiriciliği ve diğer tarımsal çalışmalar için kullanılan gübre ve pestisitler yapılan sulama ile birlikte gölü tehdit eden unsurların başında gelmektedir.
Gübreleme genellikle Ocak-Mart aylarında ortalama yaklaşık 2 defa yapılmaktadır. İşletmelerde kimyasal gübrelerin yanı sıra çiftlik, organik ve yaprak gübresinin kullanıldığı saptanmıştır.
Üretim döneminde işletmelerde bitki besin maddesi olarak hektar başına 159 kg azot, 111,5 kg fosfor kullanılmaktadır.
Kullanılan azot için %15’i, fosforun ise %5’inin alıcı ortama ulaştığı kabul edilerek hesaplar yapılmıştır.
Göle Ulaşan Gübreden kaynaklanan miktarlarının yıllık ortalaması, yaklaşık 1.190 ton azot, 278 ton fosfor’dur.
HAYVANCILIK FAALİYETLERİ
KİRLİLİK RAPORU
Havzada yetiştirilen başlıca hayvanlar, sığır, koyun, keçi ve kümes hayvanları olup ilçeler bazında sayıları tabloda özetlenmiştir.
Hayvan yetiştiriciliğinden kaynaklanan hayvan atıkları havzada doğal gübre olarak kullanılmaktadır.
Hayvansal dışkılar doğal gübre olarak kullanıldıklarında veya araziden yağış ve sulama ile dolayısıyla göllere karışabilmekte ve önemli bir kirletici kaynak olarak değerlendirilmektedir.
DEPONİ ALANLARI KAYNAKLI
KİRLİLİK RAPORU
Bağıllı, Bağkonak, Çamlık, Çetince, Büyükkabaca, Dedeçam, Gökçehöyük, Yalvaç/Kuyucak, Kumdanlı, Körküler, Özbayat, Özgüney, Sarıidris, Tokmacık, Uluğbey, Yaka, Yalvaç Merkez, Yukarı kaşıkara, Sücüllü, Gelendost, Hüyüklü ve Yalvaç/Kozluçay Yerleşimleri evsel katı atıklarını düzensiz depolama sahalarında bertaraf etmektedirler
Evsel katı atıklarını zaman zaman hem düzenli hem de düzensiz depolama sahasına gönderen ve daimi olarak düzensiz depolama sahalarına gönderen alanda Aktif veya terk edilmiş katı atık bertaraf tesisleri ve vahşi katı atık depolama alanı sızıntı suyu olarak özellikle yağışlarla sızıntı suları yayılı kirletici yük olarak göle ulaşmaktadır.
Bu sahalardan göle ulaşan toplam azot ve toplam fosfor yükleri sırasıyla 9 ton/yıl ve 0,1 ton/yıl olarak Eğirdir gölüne ulaşmaktadır.
1 g fosfor 100 g alg oluşumuna neden olmaktadır.
Bu biyokütlenin derin katmanlara çökelmesinden sonra ise mineralizasyonu için yaklaşık 140 mg/litre çözünmüş oksijen gerekmektedir.
Mineralizasyon organik bileşikleri inorganik bileşiklere çeviren süreçtir.
YAPILACAK İŞLER
Eğirdir Gölü havzası kapsamında, ana kuşaklama kanalı ve ana kuşaklama kanalına bağlanacak yerleşimlerin Nüfus projeksiyonları, Atık su tüketimleri, Ana kuşaklama kanalı ve kanalizasyon hattı bağlantı güzergâhı, Ana kolektöre mesafesi, Zemin yapısı, Bağlantı noktası, Boru tipi ve Çapı, yapılacak olup Etüt raporunda verilecektir.
Kanalizasyon Şebekesi olan yerleşim birimlerinin kanalizasyon şebekesinin alıcı ortama deşarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması;
Kanalizasyon hattı olan fakat yeni planlanan güzergâha göre akar kotları ve Revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi de yapılacak olup;
Katı Atık Depolama alanı/yapılacak yerin sızıntı suyu deşarj yerlerinin tespiti, Katı atık Düzenleme Deposu sızıntı suyunun Merkezi atık su arıtma tesisine getirilmesi için bağlantı yeri ve arazi çalışması da etüt raporunda belirtilecektir.
Terfi Merkezi Gerektiren yerlerin Sayısının, pompa güçlerinin tespiti, terfi merkezi yapılacak yerlerin koordinatlarının alınması elektrik götürmenin zor, imkânsız ya da çok maliyetli olduğu yerlerde atık su su pompalama sistemleri için Isparta’da güneş ışınlarının enerji üretme kapasitesi açısından uygun yansıması nedeniyle fotovoltaik hücreler ile elektrik enerjisi üreten Güneş Panelleri Sistemi, Güneş enerjisinden elektrik üretmek için kurulacak bir sistemde akü grubu, akü şarj regülâtörü, evirici ve yardımcı elektronik devreleri de belirlenecektir.
Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü’nde mevcut bulunan güneşlenme süresi ve ışınım şiddeti verilerinden yararlanarak Elektrik İşleri Etüd İdaresi tarafından yapılan çalışmaya göre Isparta’nın ortalama yıllık toplam güneşlenme süresi 2858 saat, Günlük toplam 7,83 saat, ortalama toplam ışınım şiddeti 1.612 kWh/m3-yıl, günlük toplam 4,4 kWh/m3 olduğu tespit edilmiştir.
Isparta, 267,6 gün gibi yüksek bir güneş enerjisi potansiyeline sahiptir ve gerekli yatırımların yapılması halinde yılda birim metrekaresinden ortalama olarak 1.400 kWh’lik güneş enerjisi üretebilecek kapasiteye sahiptir
Arıtma Tesisi Maliyeti ve özelliklerinin belirlenmesi adına kirletici konsantrasyonlarının belirlenerek; Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOI), Biyolojik Oksijen İhtiyacı ( BOI), Askıda Katı Madde (AKM), Toplam Azot (TN), Toplam Fosfat (TP) kirleticileri üzerinden hesaplamalar yapılarak Havza Koruma Eylem Planları ve içme suyu havzalarındaki Özel Hüküm Belirleme çalışması kapsamında belirlenen çıkış suyu standartları kapsamında arıtma tesisi planlanacaktır.
YAPILACAK YAKLAŞIK
BİRİM MALİYET HESAPLARI
Kuşaklama Kanalı Birim Maliyet, Kanalizasyon Şebeke İnşaatı Birim Maliyet, Terfi Merkezi ve Güneş Paneli Sisteminin Kurulması Maliyet, İleri Biyolojik Arıtma İnşaatı Birim Maliyeti, İleri Biyolojik Arıtma Tesisi İşletme Birim Maliyeti, Arıtma Tesisi Çıkış Suyundan Elektrik Enerjisi Geliri.
ARITMA TESİSİ PROSES SEÇİMİ
Planlanan Atık su Arıtma Tesisi için süreç seçimi gerçekleştirilirken öncelikli olarak Kirliliği Önlemenin Maliyeti Kirliliği Gidermenin Maliyetinden Düşük olduğu gerçeğinden hareketle Eğirdir ve Kovada Gölüne sıfıra yakın baskı oluşturacağı düşüncesiyle Fiziksel+Kimyasal ve Biyolojik bir tesis ve tesisinde çıkışı Membran Bio Rektör (MBR) olacak ve çıkış suyu dezenfeksiyonu için UV sistemi kurulması planlanmıştır.
Arıtma tesisi 30 ve 50 yıllık proje ömrüne göre dizayn edilecek ilk etabı 32.000 m3/güne 2044 yılına göre yapılacak ve gelecek kapasiteye göre alan bırakılacaktır.
Yapılacak merkezi arıtma tesisinde ilk etapta 9.125.000 m3/ yıl (9,125 hm3/yıl ) arıtılmış su debisinden) elektrik enerjisi elde edilecektir.
(1 hm3 = 1 000 000 m3 olup 1 hm3 den 1.Kovada Hes de 0,85 GWh/yıl elektrik enerjisi ve Kovada II HES de 5,49 GWh/yıl elektrik enerjisi üretilecek,
Yapılacak merkezi arıtma tesisinde ilk etap için 9.125.000 m3/gün (9,125 hm3 /yıl ) arıtılmış su debisinden yaklaşık 43,187 GWh/yıl (43.186.800kwh/yıl) elektrik enerjisi elde edilecektir. )
41,0 hm3/yıl su ile 35 GWh / yıl kapasiteli I. ve 4 km mansabında bulunan 225 GWh /yıl kapasiteli II. Kovada HES e ilave olarak 9,125 hm3/yıl arıtılmış su debisinden 43,187 GWh / yıl elektrik enerjisi yanında santrallerden çıkan suyun cazibeli olarak;
Aşağı Gökdere ve Çamlık bölgesinde tarım arazilerine sulama suyu olarak verilmesi ile köylüye destek sağlanacak.
YAPILACAK İŞİN ÖNCELİK SIRASI
Ana kolektör, kanalizasyon hattı, arıtma tesisi yeri ve çıkış suyunun Kovada HES geçiş noktalarında gerekli geçiş güzergahı-yapım hattı Halihazır Şeritvari Harita Hazırlanması, geçiş güzergahı-yapım hattı güzergahlarında bölgeye göre yapılan Jeolojik - Jeoteknik araştırma çalışmalarından da yararlanarak etüt raporu hazırlanmasında yapılacak işler ve öncelik sırası:
1-Ana Kolektör Hattı Çalışmaları
2-Daha sonra Kanalizasyon Revize Edilecek Yerleşim Yeri Hat Çalışmaları
3-Kanalizasyon hattı olmayan Yerlerin Çalışmaları
4-Ana kolektöre İlçe merkezi, Belde belediye ve köy bağlantı kanalizasyon Hatları Çalışmaları
5-Terfi Merkezi Yeri ve Güç hesabı çalışma
6-Arıtma Tesisi Yer Tespiti ve Özellikleri Belirlenmesi Çalışmaları
7-Arıtma Tesisinden Kovada HES’e çıkış Suyu Geçiş hattı Çalışmaları
8- Kuşaklama Kanalına Alternatif, Eğirdir Gölüne Ulaşan ve Kirlilik Oluşturan Dere Önlerine Arıtma Tesisi Yapılması Çalışmaları
9- Etüt Raporu Hazırlanması
10- Mevcut Arıtma Tesislerinin Kuşaklama Projesi Hayata Geçirilmesine kadar Eksikliklerinin tespiti ve Ekonomik ve verimli şekilde İşletimi İçin Teknik Destek verilmesi çalışmaları şeklinde olacaktır.
SON SÖZ OLARAK
Sunumda kullandığım bu bilgilerin hazırlığını yapan Sn. Çevre Mühendisi Fatih SERTER’e ve il genel meclisi üyeliği döneminde konuyu meclise taşıyıp bütçede yer almasını sağladığı için Veli Gök'e ayrıca teşekkür ederim. Bölgemiz için çok değerli bir çalışma olan Proje rantabldır. Eğirdir Gölü ve Kovada Göllerini kirlikten kurtardığı gibi üretilecek elektrik enerjisi ve tarımsal sulama suyu ve gübre ile kendi kendini finanse edebilecek durumdadır.
Ayrıca her iki göl ve Kovada kanalı turizm faaliyetlerinde daha verimli kullanılabilecektir.
Projede mevcut durum:
Isparta valiliğimiz tarafından Eğirdir Gölü kanalizasyon kuşaklama projesi üzerine ön fizibilite yaptırılmış ve bakanlığa sunulmuştur, ihaleye çıkartılması beklenmektedir.
Çözüm:
Eğirdir gölü kanalizasyon kuşaklama projesinin gerçekleştirilmesi için kamuoyunun harekete geçirilmesi bakanlık nezninde takibinin yapılması için şu an burada bulunan ve bulunmayan yerel yöneticilerimizin bir platform oluşturarak projenin gerçekleştirilmesi için gerekli takibi yapması olmalıdır.